በቫይረስ የተነሳ የሚመጡ የጉበት በሽታዎች

በቫይረስ የተነሳ  የሚመጡ የጉበት በሽታዎች

ጉበት ከደም ውስጥ መርዛማ ነገሮችን የሚያጣራ ከመሆኑም ባሻገር ቢያንስ ቢያንስ 500 የሚሆኑ ሌሎች አስፈላጊ ተግባራትን ያከናውናል። ሄፕታይተስ ወይም የጉበት ብግነት የአንድን ሰው ጤንነት በእጅጉ ሊጎዳ የሚችለው በዚህ ምክንያት ነው። ሄፕታይተስ አልኮል አብዝቶ በመጠጣት ወይም መርዛማ ለሆኑ ነገሮች በመጋለጥ ሳቢያ ሊመጣ ይችላል። ይሁን እንጂ አብዛኛውን ጊዜ ለሄፕታይተስ መንስኤ የሚሆኑት ቫይረሶች ናቸው። ሳይንቲስቶች ሄፕታይተስ አምጪ የሆኑ አምስት ቫይረሶችን መለየት የቻሉ ሲሆን ቢያንስ ሌሎች ሦስት ዓይነት ቫይረሶችም ሊኖሩ እንደሚችሉ ያምናሉ።

ከአምስቱ ቫይረሶች አንዱ የሆነው ሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ በየዓመቱ ቢያንስ 600,000 ሰዎችን ይገድላል፤ ይህም በወባ ምክንያት ከሚሞቱ ሰዎች ጋር ይተካከላል። ከሁለት ቢሊዮን የሚበልጡ ሰዎች ማለትም ከዓለም ሕዝብ አንድ ሦስተኛ ገደማ የሚሆኑት በሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ የተጠቁ ሲሆን አብዛኞቹ በወራት ጊዜ ውስጥ ከበሽታው ድነዋል። ይሁን እንጂ 350 ሚሊዮን በሚሆኑት ሰዎች ላይ በሽታው ሥር ሰዶባቸዋል። እነዚህ ሰዎች በቀሪ ሕይወት ዘመናቸው የበሽታው ምልክት ይኑራቸውም አይኑራቸው በሽታውን ወደ ሌሎች ሊያስተላልፉ ይችላሉ።*

ሥር የሰደደ የሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ ያለባቸው ሰዎች ገና ከጅምሩ ተገቢውን ሕክምና ካገኙ በጉበታቸው ላይ የሚደርሰውን ከባድ ጉዳት ማስቀረት ይችላሉ። ይሁን እንጂ ሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ ለዚሁ ተብሎ በሚደረግ ልዩ የደም ምርመራ ካልሆነ በስተቀር ሊታወቅ ስለማይችል አብዛኞቹ ሰዎች በበሽታው እንደተያዙ እንኳ አያውቁም። በተለምዶ የሚደረገው የጉበት ምርመራ እንኳ የበሽታውን ምልክት ላያሳይ ይችላል። በመሆኑም ሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ አለምንም ማስጠንቀቂያ ለከፋ ጉዳት የሚዳርግ ድምጽ አልባ ገዳይ በሽታ ሊሆን ይችላል። በአንድ ሰው ላይ ግልጽ የሆኑ የሕመም ምልክቶች የሚታዩት በቫይረሱ ከተያዘ ከአሥርተ ዓመታት በኋላ ሊሆን ይችላል። በዚህ ወቅት ግን ሕመሙ ተባብሶ ስሮሲስ የተባለ የጉበት በሽታ ወይም ካንሰር ወደ መሆን ደረጃ ሊደርስ ይችላል። እነዚህ በሽታዎች የሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ በደማቸው ውስጥ ከሚገኝባቸው አራት ሰዎች መካከል የአንዱን ሕይወት ያጠፋሉ።

በሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ መመረዝ

የሄፕታይተስ ቫይረስ አንድ ስው ከተመረዘ በህዋላ የበሽታዎቹ ምልክቶች በተመረዘው ስው ላይ ይታያሉ። “ለመጀመሪያ ጊዜ የሕመም ምልክት ይታያሉ ። “በወቅቱ ተቅማጥ የያዘውን በሽተኛ  የምዕራባውያን ሕክምና ከሄደ የሚስጡት ህክምና  ሕክምና የሕመሙን ምልክት ለጊዜው የሚያስወግድ ብቻ ሊሆን ይችላል።  የባሕል ሐኪም ዘንድ ከተሄደ ደግሞ ፤ እሱም ለአንጀትና ለሆድ የሚሆን መድኃኒት ይስጥህ ይሆናል። ሁለቱም ሐኪሞች ሄፕታይተስ በተመረዘው ስው  እንዳለበት ለማረጋገጥ  ምርመራ አያደርጉም ይሆናል። አንዳንድ ጊዜም ደግሞ ተቅማጡ ሊቆምልኝ ካልቻለ የምዕራባውያን ሕክምና ወደሚሰጠው ሐኪም ተመልሶ መሄድ ያስፈልግ ይሆናል።  የሚያደርገውም ምርመራ የበሽተኛውን ሆድ  በስተቀኝ በኩል ቀስ ብሎ መታ መታ ሲያደርግ ሕመም ሊስማው ይችላል። የደም ምርመራውም  ከተደረገ ደግሞ ጥርጣሬው ትክክል መሆኑን ያረጋግጣል፤ በደም ውስጥ የሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ ይታያል። በዚህ ጊዜ በሽተኛው እጅግ  ሊደናገጥ ይችላል በሽተኛው ምናልባትም በህክምናው ወቅጥ ደም ወስዶ ሆነ የፆታ ብልግና አልፈጸመም ይሆናል።

በሽተኛው ሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ የተያዘው ከሌላ  ተጋብቶበት ሊሆን ይችላል ወይስ ሁሉም በበሽታው ለመያዛቸው ምክንያት የሆነው ነገር አንድ ይሆን? ይህን በእርግጠኝነት ማወቅ አይቻልም። እንዲያውም 35 በመቶ የሚሆኑት ሰዎች በቫይረሱ የተያዙት እንዴት እንደሆነ በውል አይታወቅም። ሆኖም ሄፕታይተስ ቢ በዘር፣ ተራ በሆነ ንክኪም ሆነ ምግብ አብሮ በመብላት እንደማይተላለፍ በእርግጠኝነት መናገር ይቻላል። ከዚህ ይልቅ ሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ የሚጋባው በቫይረሱ ከተያዘው ሰው የወጣው ደም አሊያም ሌላ ፈሳሽ (ለምሳሌ ከወንድ ወይም ከሴት ብልት የሚወጣ ፈሳሽ) ወይም ደግሞ ምራቅ በቆሰለ ሰውነት ወይም የአካል ሽፋን በኩል ወደ ሌላ ግለሰብ የደም ሥር በሚገባበት ጊዜ ነው።

በተለይ የሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ ምርመራ በብዛት በሌለባቸው አሊያም ጨርሶ በማይደረግባቸው አገሮች ቫይረሱ ያለበትን ደም በመውሰዳቸው ምክንያት ከፍተኛ ቁጥር ያላቸው ሰዎች ለበሽታው ይዳረጋሉ። ሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ ከአንዱ ወደ ሌላ የመተላለፍ አቅሙ ኤድስ አምጪ ከሆነው ከኤች አይ ቪ ቫይረስ 100 እጥፍ ይበልጣል። በምላጭ ጫፍ ላይ ያለ የደም ቅንጣት እንኳ ሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ ሊያስተላልፍ የሚችል ሲሆን የደረቀ የደም ጠብታ ለአንድ ሳምንት ወይም ከዚያ ለሚበልጥ ጊዜ ቫይረሱን የማስተላለፍ አቅም ይኖረዋል።

ሁኔታውን በሚገባ መረዳት

ቫይረሱ ስለሚተላለፍበት መንገድ ትክክለኛ ግንዛቤ  ማግኘት ከችግሩ ለማዳን አይነተኛ መንገድ መሆን ያስችላል ። በቂ እውቀት አላቸው የሚባሉ ሰዎች እንኳ ሄፕታይተስ ቢን ከሄፕታይተስ ኤ ጋር ሊያማቱት ይችላሉ። ሄፕታይተስ ኤ በቀላሉ የሚተላለፍ ሲሆን ለሞት የመዳረግ አቅሙ ግን አነስተኛ ነው። ከዚህም በተጨማሪ ሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ በፆታ ግንኙነት የሚተላለፍ በመሆኑ ጨዋ የሆኑ ሰዎች እንኳ በጥርጣሬ ዓይን ሊታዩ ይችላሉ።  ስለ ሁኔታው ትክክለኛ ግንዛቤ አለማግኘትና ጥርጣሬ ከባድ ችግሮች ሊያስከትሉ ይችላሉ። ለምሳሌ በብዙ አካባቢዎች ሰዎች በደማቸው ውስጥ የሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ ያለባቸውን ሕሙማን ትንሽ ትልቅ ሳይሉ ሁሉንም ያገላሉ። ጎረቤቶች ልጆቻቸው አብረዋቸው እንዲጫወቱ አይፈቅዱም፣ ትምህርት ቤቶች አይቀበሏቸውም፣ አሠሪዎችም ሊቀጥሯቸው ፈቃደኛ አይሆኑም። ሰዎች እንዲህ ያለውን መገለል ስለሚፈሩ የሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ ምርመራ ከማድረግ ወይም ሕመሙ እንዳለባቸው ከመናገር ወደኋላ ይላሉ። እንዲያውም አንዳንዶቹ እውነታውን ከማሳወቅ ይልቅ የራሳቸውንም ሆነ የቤተሰባቸውን ጤንነት አደጋ ይጥላሉ። በዚህ ምክንያት ይህ ቀሳፊ በሽታ ከትውልድ ወደ ትውልድ ይተላለፋል። በተኛውም ህብረተስብ ውስጥ ያሉ በዚህ በሽታ የተጠቁ ስዎች እራሳቸውን ከመደበቅ ይልቅ ማሳወቅና ለሌሎችም እንዳያስተላለፉ የሞራል ግዴታ አለባቸው። ልክ በኤድስ የተያዘው በሽተኛ እራሱን ኤድስ እንደሌለበት ወስዶ ለሌላው ማስተላለፍ የሞራልና በህግም የሚያስጠይቀው መሆኑን አወቆ ወንደም ሆነ ሴት  ከጤነኛ ግለስብ ጋር የጾታ ግንኙነት ማደርግ እንደሌለባችው ማለት ነው።

እንደዚህ አይነቱ የጤና ችግር በተለይም በቤት እምነት ውስጥ ስለበሽታው አጥፊነት ግንዛቤና እውቀት ባለመኖሩ የተነሳ ትኩረት የሚደረገው በሃይማኖት ትምህረት ላይ ብቻ በመሆኑ ይህ የጤና ችግር እንደሚገባ ትኩረት ሳይስጥበት ቀርቶ በቤተ እምነት ውስጥ ያሉትን ግለስቦች በሃይማኖት ሽፋን ለችግር ሊዳርግ ይቸላል። ይህንንም ሲል አንዳንድ ቤተ እምነቶች በተለይም የኤድስ በሽተኛው በሐኪም ተመርምሮ የኤድስ መድሐኒት እንዲወስድ ሃኪሙ ካዘዘው በህዋላ ተፈውስሃል ተብሎ መድሂኒቱን ከተወ በህዋላ ለበለጠ ችግር የሚዳርግ ህመምተኛ  አለ። ይህም ብቻ አይደለም አንዳንዱ ደግሞ በራሱ ምርጫ የመድሐኒቱን ሳይድ ኢፊክት ስለሚያስቸግራቸው የታዘዘላቸውን መድሐኒት ከመውስድ ይልቅ ሞታቸውን የሚመርጡ ግለስቦች ይኖራሉ።

የእረፍት አስፈላጊነት

ለሁለትም አይነት በሽተኞች የሚያስፈልጋቸው አሉታዊ አስተሳስብና በአ ዕምሮኦም በአካልም ማረፍ ነው። ከዚህም አልፎ ባለፈው እንደጠቀስኩት  ተመጣጣኝ ምግቦችን መመገብ አስፈላጊ ነው። ሐኪም ሙሉ በሙሉ እረፍት ከውጥረት ነጻ የሆነ ኑሮ መኖር እንዳለበት  ለሽተኛው  ሃኪሙ መክሮታል።  በደም ምርመራም ሆነ በሲቲ ስካን ምንም ዓይነት የስሮሲስ ምልክት ላይታይና ደህና ደህንነት መስማት ይቻል ይሆናል። በዚህ ህመም የተያዘ በሽተኛ ውጥረት የበዛበት ከሆነ ለምሳሌ ውጥረት የበዛበት  ያለዕራፍት የስራ እንደሆነ  ደም ውስጥ ያለው የቫይረስ መጠን በጣም ከፍ ስላለ ከፍተኛ ድካም ሊስማው ይችላል። በሽተኛውን ከድካሙና ከህመሙ ጥንካሬ የተነሳ ሥራው ለመተው ይገደዳል።

  

ከሄፕታይተስ ቢ ጋር መኖር

በሽታው ከባሰበት የሚኖሩት አማራጮች በጣም ውስን ናቸው። ፀረ-ቫይረስ መድኃኒቶች ቫይረሱን ሙሉ በሙሉ ሊያስወግዱለት አይችሉም። ከዚህም ሌላ መድኃኒቶቹ አስከፊ የሆነ የጎንዮሽ ጉዳት ሊያስከትሉ ይችላሉ። የመጨረሻው አማራጭ ጉበቱን ማስቀየር ቢሆንም ጉበት የሚለግሳቸው ሰው ለማግኘት እየተጠባበቁ ያሉት ሕመምተኞች ቁጥር ከለጋሾቹ ቁጥር በእጅጉ ይበልጣል። ይሁን እንጂ ይህን እያሰቡ መቆዘም የሚፈይደው ነገር የለም።

የአንድ ሰው በሽታ ተከላካይ ሕዋሳት ቫይረሱን በስድስት ወር ጊዜ ውስጥ ከሰውነት ማስወገድ ካልቻሉ በሽታው ሥር እንደ ሰደደ ይቆጠራል። በቫይረሱ ከተያዘ ሰው ደም በሚፈስበት ጊዜ አንድ እጅ በረኪናን በ10 እጅ ውኃ በመበጥበጥ ጓንት አድርጎ የፈሰሰውን ደም ወዲያውኑ በሚገባ ማጽዳት ያስፈልጋል። ሌሎችም ጠንካራ አኒቲ ቫይረስ ፈሳሽ ኬሚካሎችን በመጠቀም አካባቤውን መጽዳት አስፈላጊ ነው።  ይህም ቫይረሱ እንዳያገገምና በተለያየ መንገድ ወደ ሌሎች እንዳይተላለፍ ለማድረግ ይረዳል።

መጽሐፍ ቅዱስ በሽታ ስለማይኖርበት ዓለም የሚሰጠውን ተስፋ በሚመለከት ራእይ 21:3, 4ን እንዲሁም ትክክለኛው የመጽሐፍ ቅዱስ ትምህርት ምንድን ነው? የተባለውን መጽሐፍ ተመልከት። ይህም ቢሆን እንክዋን በምድር ላይ በሽተኛው ስለሚኖር ቶሎ ሕክምና መውሰድ ጉዳቱ እንዳይባባስ ሊረዳ ይችላል። ሰዎች ያገሉኛል የሚለው ፍራቻ ብዙዎች የሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ ምርመራ ከማድረግም ሆነ ቫይረሱ እንዳለባቸው ከመናገር ወደኋላ እንዲሉ ያደርጋቸዋል።

ሄፕታይተስ የሚያመጡ አምስት ዓይነት ቫይረሶች እንዳሉ የሚታወቅ ሲሆን በስፋት የታወቁት ሄፕታይተስ ኤ፣ ቢ እና ሲ የሚባሉት ሦስቱ የቫይረስ ዓይነቶች ናቸው። ሌሎች ቫይረሶችም ሊኖሩ እንደሚችሉ ይገመታል። ሁሉም ዓይነት የሄፕታይተስ በሽታዎች እንደ ኢንፍሉዌንዛ ያለ የሕመም ምልክቶችን የሚያስከትሉ ሲሆኑ ዓይንን ቢጫ ሊያደርጉ ወይም ላያደርጉ ይችላሉ። ብዙ ሰዎች በተለይም ደግሞ ትናንሽ ልጆች ምንም ዓይነት የሕመም ምልክት አይታይባቸውም። በሽታው ሄፕታይተስ ቢ ወይም ሄፕታይተስ ሲ በሚሆንበት ጊዜ የሕመም ምልክቶች መታየት የሚጀምሩት ጉበት ላይ ከፍተኛ ጉዳት ከደረሰ በኋላ ሊሆን ይችላል።

ሄፕታይተስ ኤ ቫይረስ

ሄፕታይተስ ኤ ቫይረስ በበሽታው በተያዘ ሰው ዓይነ ምድር ውስጥ ይገኛል። ቫይረሱ በጨዋማም ሆነ ጨዋማ ባልሆነ ውኃ እንዲሁም በበረዶ ውስጥ ሳይሞት ሊቆይ ይችላል። አንድ ሰው በሚከተሉት መንገዶች ለሄፕታይተስ ኤ ቫይረስ ሊጋለጥ ይችላል፦

● መጸዳጃ ቤት ከገቡ በኋላ፣ በበሽታው የተያዘ ሕፃን ሽንት ጨርቅ ከለወጡ በኋላ ወይም ምግብ ከማዘጋጀት በፊት እጅን በደንብ አለመታጠብ

● በሰው ዓይነ ምድር ከተበከለ የውኃ አካል የተገኘን ዓሣና ሌሎች የባሕር ምግቦች ሳያበስሉ መብላት ወይም የተበከለ ውኃ መጠጣት

● በበሽታው ከተያዘ ሰው ጋር የሚደረግ አካላዊ ንክኪ ወይም አብሮ መብላትና መጠጣት አሊያም የመመገቢያ ዕቃዎችን በጋራ መጠቀም

ሄፕታይተስ ኤ

አጣዳፊ ሕመም የሚያስከትል ይሁን እንጂ አብዛኛውን ጊዜ ሥር አይሰድም። አብዛኛውን ጊዜ ሰውነታችን በራሱ በሳምንታት ወይም በወራት ጊዜ ውስጥ ቫይረሱን ያስወግደዋል። እረፍት ከማድረግና ጥሩ ምግብ ከመመገብ ሌላ ይህ ነው የሚባል የተለየ ሕክምና የለውም። ጉበት ሙሉ በሙሉ እንደዳነ በሐኪም ከመረጋገጡ በፊት አልኮል መጠጣትና ጉበት ላይ ጫና ያመጣሉ የሚባሉ እንደ አሲታሚኖፊን ያሉ መድኃኒቶችን መውሰድ ተገቢ አይደለም። ሄፕታይተስ ኤ ቫይረስ አንድ ጊዜ የያዘው ሰው ተመልሶ በዚሁ ቫይረስ አይያዝ ይሆናል እንጂ ሌላ ዓይነት የሄፕታይተስ በሽታዎች ሊይዙት ይችላሉ። ሄፕታይተስ ኤን በክትባት መከላከል ይቻላል።

ሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ

ሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ በበሽታው በተያዙ ሰዎች ደም እንዲሁም ከብልታቸው በሚወጡ ፈሳሾች ውስጥ ይገኛል። እንደነዚህ ያሉት ፈሳሾች ቫይረሱን የመከላከል አቅም በሌለው ሰው ሰውነት ውስጥ በሚገቡበት ጊዜ ቫይረሱ ይዛመታል። ቫይረሱ በሚከተሉት መንገዶች ሊተላለፍ ይችላል፦

● በወሊድ ወቅት (በቫይረሱ ከተያዘች እናት ወደ ልጅ)

● በተገቢው መንገድ ከጀርም ያልጸዳ የሕክምና፣ የጥርስ፣ የንቅሳት ወይም ሰውነትን ለመብሳት የሚያገለግል ሌላ መሣሪያ

● መድኃኒት ለመስጠት የሚያገለግል መርፌን፣ ምላጭን፣ የጥፍር መሞረጃን ወይም መቁረጫን፣ የጥርስ ብሩሽን ወይም በቆሰለ የአካል ክፍል በኩል የደም ቅንጣትን ሊያስተላልፍ የሚችል ማንኛውንም ሌላ መሣሪያ በጋራ መጠቀም

● የፆታ ግንኙነት

ሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ በትናንሽ ነፍሳት ወይም በሳል፣ እጅ በመጨባበጥ፣ በመተቃቀፍ፣ ጉንጭ ላይ በመሳሳም፣ ጡት በማጥባት ወይም አብሮ በመብላትና በመጠጣት እንዲሁም እንደ ሹካ ያሉ ሌሎች የመመገቢያ መሣሪያዎችን በጋራ በመጠቀም እንደማይተላለፍ የጤና ባለሙያዎች ያምናሉ። አብዛኛውን ጊዜ አዋቂ የሆኑ ሰዎች ሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ ተይዘው ከዳኑ በኋላ ሰውነታቸው ዳግመኛ በዚህ በሽታ እንዳይያዙ የሚያደርግ የመከላከያ አቅም ያዳብራል። ትናንሽ ልጆች ሥር በሰደደ ኢንፌክሽን የመያዛቸው አጋጣሚ ከፍተኛ ነው። ተገቢው ሕክምና ካልተደረገ በስተቀር ሥር የሰደደ የሄፕታይተስ ቢ በሽታ ጉበት ሥራውን እንዲያቆም በማድረግ ለሞት ሊዳርግ ይችላል። ሄፕታይተስ ቢን በክትባት መከላከል ይቻላል።

ሄፕታይተስ ሲ ቫይረስ

ሄፕታይተስ ሲ ቫይረስ የሚተላለፍበት መንገድ ከሄፕታይተስ ቢ ቫይረስ ብዙም ያልተለየ ቢሆንም አብዛኛውን ጊዜ የሚተላለፈው በተበከለ መርፌ ዕፆችን በመውሰድ ነው። ሄፕታይተስ ሲ ምንም ዓይነት መከላከያ ክትባት የለውም።

የሄፕታይተስ ቢ ቫይረስን ዑደት ማቆም

ሄፕታይተስ ቢ በመላው ዓለም የሚኖሩ ሰዎችን የሚያጠቃ ቫይረስ ቢሆንም ሥር የሰደደ የሄፕታይተስ ቢ በሽታ ካለባቸው ሰዎች 78 በመቶ የሚሆኑት የሚኖሩት በእስያና በፓስፊክ ደሴቶች ነው። በእነዚህ አገሮች ውስጥ ከሚኖሩት 10 ሰዎች መካከል አንዱ በደሙ ውስጥ ይህ ቫይረስ ይገኛል። በዚያ የሚገኙ አብዛኞቹ ሕሙማን በቫይረሱ የሚያዙት በወሊድ ጊዜ ከእናታቸው ስለሚተላለፍባቸው አሊያም ሕፃናት ሳሉ በበሽታው ከተያዙ ሌሎች ሕፃናት ደም ጋር ንክኪ ስለሚኖራቸው ነው። ለአራስ ልጆችና ለቫይረሱ ተጋላጭ ለሆኑ ሌሎች ሰዎች የሚሰጠው ክትባት ይህን ዑደት ለማስቆም በሚደረገው ጥረት ከፍተኛ አስተዋጽኦ በማድረግ ላይ ነው።* ክትባት በሚሰጥባቸው አገሮች የበሽታው ስርጭት በእጅጉ ቀንሷል።

የመከላከያ መድሃኒት (PREVENTIVE MEDICINE)

የመከላከያ ጤና ጥበቃ ተለዋጭ የመከላከያ መድሃኒት ከበሽታ ህክምና በተቃራኒ ለክፍለ ሕመምን የሚወስዱ እርምጃዎችን ያካትታል፤ ልክ ጤንነት የተለያዩ የአካልና የአዕምሮ ሁኔታዎችን እንደሚያጠቃልል ሁሉ፣ በአካባቢያዊ ሁኔታዎች፣ በጄኔቲክ ቅድመ-ዝንባሌ፣ በሽታዎች እና የአኗኗር ዘይቤዎች  በሽታዎች እና አካለ ስንኩልነትንም የተጎዱ ያካትታል።  ጤና፣ በሽታ እና የአካል ጉዳተኝነት ግለሰቦች ተፅዕኖ እንደሚያደርሱባቸው የሚጀምሩት ተለዋዋጭ ሂደቶች ናቸው።  የበሽታ መከላከል የሚወሰነው እንደ መጀመሪያ፣ መለስተኛ፣ ሁለተኛ ደረጃ፣ እና ሁለተኛ ደረጃ ተከላካይ ተብለው ሊመደቡ በሚችሉ ጥንቃቄዎች ላይ ነው ።

በየዓመቱ በሚሊዮን የሚቆጠሩ ሰዎች ይሞታሉ።  በ 2004 የተደረገ ጥናት እንደሚያመለክተው በ 2000 በዩናይትድ ስቴትስ ከግማሽ የሚሆኑት ከሞቱ ሰዎች መካከል በግማሽ የሚከሰቱ ባህሪያት እና ተጋላጭነት ምክንያት ናቸው።  ከዋነኞቹ ምክንያቶች መካከል የካርዲዮቫስኩላር በሽታ፣ ሥር የሰደደ የመተንፈሻ በሽታ፣ ያልተፈለጉ ጉዳቶች፣ የስኳር በሽታ እና የተወሰኑ ተላላፊ በሽታዎች ይገኙበታል።  ይኸ ተመሳሳይ ጥናት በዩናይትድ ስቴትስ ውስጥ በየአመቱ በአደገኛ ምግቦች እና በንፋስ የመኖር አኗኗር ምክንያት በየዓመቱ 400,000 ሰዎች ይሞታሉ።  የዓለም የጤና ድርጅ ባወጣው ግምታዊ መረጃ መሠረት በ 2011 በዓለም ዙሪያ 55 ሚሊዮን የሚሆኑ ሰዎች የሞቱ ሲሆን ከእነዚህም ውስጥ ሁለት ሦስተኛ የሚሆኑት የካንሰር፣ የስኳር በሽታና ሥር የሰደደ የልብና የሳንባ እንዲሁም የሳምባ በሽታዎች ይገኙበታል።  ይህ ከ 2000 ጀምሮ በ 60 ፐርሰንት ሞት የተከሰተው በእነዚህ በሽታዎች ምክንያት ነው፤ በዓለም ዙሪያ በመላው ዓለም ሥር የሰደደ በሽታዎች እና በእነዚህ በሽታዎች ሳቢያ የሚከሰቱ በሽታዎች መከሰት በተቻለ መጠን የመከላከያ ጤና እንክብካቤ በጣም አስፈላጊ ነው።

በሽታን ለመከላከል በርካታ ዘዴዎች አሉ፤ አዋቂዎች እና ህፃናት ጤናማ ቢሆኑም፣ የበሽታ ማጣሪያ ምርመራ ለማካሄድ፣ በበሽታዎች ላይ ሊደርስ የሚችለውን አደጋ ለይቶ ማወቅ፣ ለጤናማና ሚዛናዊ የህይወት አኗኗር ጠቃሚ ምክሮችን ይወያዩ፣ ክትባቶችን ወቅታዊ ከሆኑበት ጊዜ ጋር መገናኘት እና ክትባቶች እና ከጤና ባለሙያ ጋር ጥሩ ግንኙነት እንዲኖራቸው ማድረግ፣ አንዳንድ የተለመዱ የጤና ምርመራዎች የደም ግፊትን (ከፍተኛ የደም ግፊት)፣ ከፍተኛ ግፊት (የደም ስኳር፣ የስኳር በሽታ ያለባቸው)፣ ኮሌስትሮል (hypercholesterolemia) (ከፍተኛ የኮሌስትሮል ክምችት)፣ ለኮሎን ካንሰር፣ ለዲፕሬሽን፣ ለኤች አይቪ እና ለሌሎች የተለመዱ የግብረ ሥጋ ዓይነቶች ምርመራ እንደ ክላሚዲያ ፣ ቂጥኝ እና የጨጓራ ​​ህመም (mammogram) (ለጡት ካንሰር)፣ የኮሎሬክታል ካንሰር ምርመራ፣ የፓፕ ምርመራ (ለካንሰር ነቀርሳ ለመፈተሽ) እና ለኦስትዮፖሮሲስ ምርመራ ማድረግ ናቸው።  የጄኔቲክ ምርመራዎች እንደ ጡት ወይም የኦቭቫል ካንሰርን የመሳሰሉ ለአንዳንድ በሽታዎች መንስኤ ለሚሆኑት ሚውቴሽን ለመስተዋወቅ ሊታዩ ይችላሉ። እነዚህ ልኬቶች ለእያንዳንዱ ግለሰብ ዋጋ አይስጣቸውም ይሁን እንጂ የመከላከያ ጤና እንክብካቤ የህክምና ወጪን ብቻ ሳይሆን ሕይወትንም ያተርፋል።  

የመከላከያ ደረጃዎች ይዘቶች

የመከላከያ ጤና ጥበቃ ስትራቴጂዎች እንደ መጀመሪያ፣ ሁለተኛ፣ እና ሶስተኛ የበሽታ መከላከያ ደረጃዎች ተደርገው ይገለጻሉ።  በ 1940 ዎቹ ውስጥ  ራቭቪልና ኢ. ጉርኒ ክላርክ ዋነኛው የመከላከያ ቅድሚያ መስጠት ጀመሩ።  በሃርቫርድ እና በኮሎምቢያ ዩኒቨርሲቲ የሕዝብ ጤና ጥበቃ ትምህርት ቤቶች ውስጥ ተካፍለዋል፤ ከዚያም በኋላ በሁለተኛ ደረጃ እና በከፍተኛ ደረጃ መከላከያዎችን ለመዘርጋት ደረጃዎቹን አሻሽለዋል።  ጎንስተን (1987) እነዚህ ደረጃዎች "ቅድመ ዝግጅት፣ ሕክምና እና ማገገሚያ" ተብለው ሊገለጹ እንደሚችሉ ይገልፃል።  ቀዳሚ፤ ሁለተኛ ደረጃ እና ሦስተኛ ደረጃ የመከላከል ቅድመ ሁኔታ አሁንም ጥቅም ላይ እየዋለ ነው።  የቅድመ መከላከያ ጽንሰ-ሐሳብ እጅግ በጣም በቅርብ ጊዜ ውስጥ የተጀመረ ሲሆን፣ ባለፉት ሃምሳ ዓመታት ውስጥ ከተገኙት አዲሱ የሞለኪውላር ባዮሎጂካል አሠራር አንጻር በተለይም በኤፒጀኔቲክስ ውስጥ ስለ አካባቢያዊ ሁኔታዎች አስፈላጊነት - አካላዊ እና ስሜታዊ - በተፈጥሯዊ እና በአዲሱ ህይወት (ወይም የመጀመሪያ ህይወት ተብሎ በሚጠራ ህይወት) በስነ-ተዋህዶሽ ላይ ያተኩራል።

ቅድመ መከላከል ወደፊት ወደፊት ለሚመጣው ልጃቸው ወላጆች በቂ ትኩረት በመስጠት እንዲሁም ከመዋለ ሕጻናት እስከ (ማለትም፣ ከልጁ የመጀመሪያዎቹ የህይወት ዘመን) አካላዊ እና ስሜታዊ የሆኑ አካባቢዎችን እንዲያገኙ ለመርዳት የተነደፈ ማንኛውም ልኬትን ያካትታል። ዋናው መከላከያ የበሽታ  በማስወገድ ወይም በበሽታ የመቋቋም አቅም መጨመር የበሽታዎችን መከሰት ለማስወገድ የሚረዱ ዘዴዎች ፣ ምሳሌዎች ከበሽታ መከላከያ፣ ጤናማ አመጋገብ እና የአካል ብቃት እንቅስቃሴ ክትትል እና ሲጋራ ማጨስን ማስወገድ ናቸው።

ሁለተኛ ደረጃ መከላከያ የሕክምና ምልክቶችን ከማግኘቱ በፊት ነባሩን በሽታ ለመለካት እና ለመቆጣጠር የሚያስችሉ ዘዴዎች  ሲሆኑ እንደ የደም ግፊት መጨመር (ለብዙ የልብና የደም ዝውውር በሽታዎች አደጋ መንስኤ)፣ የካንሰር ማጣሪያዎች ናቸው።  የሶስተኛ ደረጃ መከላከያ ዘዴዎች እንደ የማገገሚያ እና ህክምና በኩል የአካል ጉዳት ወይም ሞት፣ እንደ symptomatic በሽታ፣ ያለውን ጉዳትን ለመቀነስ፣ ምሳሌዎች ስርጭት ወይም በሽታ ግስጋሴ ለመግታት የቀዶ ሕክምና ሂደቶች ይገኙበታል።  አራተኛው መከላከያ በጤና ሥርዓት ውስጥ አላስፈላጊ ወይም ከመጠን ያለፈ ጣልቃ ገብነት ውጤቶችን ለማስወገድ ወይም ለማስቀረት የሚረዱ ዘዴዎች ያካትታል።

ቅድመ መከላከል

"የጤና ማስተዋወቅ"የተለየ ምድብ በቅርብ ጊዜ ተዘጋጅቷል።  ይህ የተራቀቀ የጤና እድገት በምህንድስና ባዮሎጂ "አዲስ እውቀት" ላይ የተመሠረተ ነው፤ በተለይም ስለ ኤፒጄኔቲክ እውቀት፣ በግብረ ሥጋና በጨቅላ ህይወትም ሆነ በአካባቢው አካላዊ - አካባቢያዊ ሁኔታን የሚያመለክተው ለእያንዳንዱ እና ለአዋቂዎች ጤና  ይህ አዲስ የጤና ማሻሻያ ዘዴ በተለምዶ "ቅድመ መከላከል"ተብሎ ይጠራል።  የወደፊቱ ወላጆች ተገቢውን፣ መረጃ ስለ ቅድመ-ጤና እና በቅድሚያ በህይወት ዘመን ያለውን በማቅረብ ላይ ያተኩራል፤ ይህም በቂ የወላጅ ፈቃድ ያካትታል-ለሁለቱም ወላጆቹ - ለግለሰቦች እንክብካቤ  አስፈላጊ ሆኖ ሲገኝ የገንዘብ ድጋፍ ያስፈልጋል።

ዋናው መከላከያ

ዋናው መከላከል በተለምዶ "የጤና ማስተዋወቅ" እና "የተለየ ጥበቃን" ይይዛል። የጤና ማሳዋቻ ተግባራት ወቅታዊ፣ ክሊኒክዊ ያልሆኑ የህይወት ምርጫዎች ናቸው፤ ለምሳሌ፣ በሽታዎችን ለመከላከል እና አጠቃላይ ደህንነትን እንዲፈጥሩ ገንቢ ምግቦችን መመገብ እና በየቀኑ ልምምድ ማድረግ. በሽታን መከላከልና አጠቃላይ ደህንነትን የመፍጠር ዕድሜያችን የሚረዝምበትን ጊዜ ከፍ ያደርገዋል።  የጤና-ማስተዋወቅ እንቅስቃሴዎች አንድ የተወሰነ በሽታ ወይም ሁኔታ ላይ አይተኩሩም፤ ነገር ግን ጤናን እና ደህንነትን በጠቅላላው ደረጃ ከፍ ለማድረግ ነው፤ በሌላው በኩል፣ የተወሰኑ ጥበቃዎች አንድ ዓይነት ወይም የበሽታ ቡድኖችን እና የጤና ልውውጥን ግብ ያሟላሉ፤  የጤና ማበረታቻ ተግባራት የመሳሰሉ ማለትም በጾታዊ ግንኙነት የሚተላለፉ በሽታዎች ካሉ የግል ንጽሕናን በመጠበቅ፣ ከሐኪም፣ አጠቃላይ ወሲባዊ ትምህርት፣ ወዘተ. በመጠባበቅ ጤንነት ላይ መኖራቸውን ያጠቃልላል።  በተለይ ለየት ያሉ የመከላከያ እርምጃዎች እንደ ፕሮፍልች (ለምሳሌ ኮንዶሞች ) ወሲባዊ ግንኙነት መፈጸም እና ከግብረ-ሰዶማዊነት መራቅ ናቸው።

በመከላከያ ጤና እንክብካቤ ውስጥ በጣም አስፈላጊው ምግብ በጣም መሠረታዊ ነው።  በበሽታ መቆጣጠሪያ ማዕከሎች የተካሄደው የ 2011 ብሔራዊ የጤና አጠባበቅ መጠይቅ ምግብን የመክፈል ችሎታን በተመለከተ ጥያቄዎችን ለማካተት የመጀመሪያው ብሔራዊ ጥናት ነው።  ለምግብ፣ ለመድሃኒት፣ ወይም ለሁለቱም ለመክፈል አስቸጋሪነት ውስጥ አንዱ ነው።  የተሻለ ምግብ አማራጮች ዝቅተኛ ገቢ ያላቸው ሰዎችን ውፍረትና  ላይ የተሻለ እንዲሻሻል ቁጥጥር ይደረጋል።   በአማካይ ርቀት ውስጥ በገበያ መደብ አለመኖር ምክንያት ለጤናማ  ምግቦች፣ እነዚህ አብዛኛዎቹ ነዋሪዎች ለመጓጓዣ እጥረት ያለባቸው ዝቅተኛ ገቢ ያላቸው ጎራዎች ያሉባቸው ናቸው።  ዝቅተኛ ገቢ ላላቸው ሰፈሮች የሚያስችሉ ተመጣጣኝ ፍራፍሬዎችን እና አትክልቶችን ማቅረብ ሌላው እርዳታ ነው።  እነዚህ ፕሮግራሞች አብዛኛውን ጊዜ እንደ ማብሰል እና የአመጋገብ መመሪያ እንዲሁም የትምህርት ክስተቶች  ክያዙ  እንደ እነዚህ ያሉ  ፕሮግራሞች በጣም  የሚያስፈልጋቸው ሰዎች ጤናማ፣ ተመጣጣኝ ምግቦችን ለማቅረብ መርዳት አስፈላጊ ነው።

በጄኔቲክ የሳይንስ ግኝቶች በዘር የሚተላለፉ በሽታዎች ዕውቀትን በመጨመር እና በተወሰኑ በሽታዎች የመያዝ እድላቸውን በሚያሳኩ ግለሰቦች ላይ የተወሰኑ የመከላከያ እርምጃዎች እንዲወስዱ አስተዋፅኦ አድርገዋል።  የጄኔቲክ ምርመራዎች ሐኪሞች ፈጣን እና ትክክለኛ የሆኑ ምርመራዎች እንዲደረጉ እና ለግል ብቃቶች ወይም ለግል የተበጁ መድሃኒቶች እንዲፈቀድላቸው አስችሏል።  በተመሳሳይ መንገድ እንደ የውሃ ማጣራት፣ የፍሳሽና ቁስል አያያዝ እና የግል ንፅህና ተግባሮች (እንደ መደበኛ የእጅ መታጠቢያ) ያሉትን መገንባት እንደ ባክቴሪያ አይነት ተላላፊ በሽታዎች በሚገኙበት ጊዜ የተለመዱ የመከላከያ እርምጃዎች ናቸው።  እነዚህ ግኝቶች ብዙውን ጊዜ ጽዳት የጎደላቸው ሁኔታዎች ውስጥ እየተስፋፋ ላለው በተላላፊ በሽታዎች ተመኖች በመቀነስ መሣሪያ  ሆኖ ቆይተዋል።

ሁለተኛ ደረጃ መከላከያ

ሁለተኛ ደረጃ የመከላከያ ዘዴዎች በድህረ-ሰጭነት በሽታዎች መስራት እና ከመጠን በላይ ወደ ተለመደው በሽታ እንዳይዛመቱ የሚደረገው ሙከራዎችን ያካትታል።  አንዳንድ በሽታዎች እንደ አንደኛ ወይም ሁለተኛ ደረጃዎች ሊመደቡ ይችላሉ፤ ይህ የሚመረኮረው በሽታን የሚያካትት ትርጓሜዎች ላይ ነው፤ በጥቅሉ ግን ቅድሚያ የሚሰጠው የመከላከያ ዘዴዎች የበሽታ ወይም የጉዳቱ መንስኤ ምክንያት የሆነውን ነው።  ሁለተኛ ደረጃ መከላከያ ግን በሽታውን ቀደም ብሎ ለማወቅና ለማከም የታቀደ ነው፤ ሁለተኛ ደረጃ መከላከያ በሽታን ለመከላከል እና በሽታው ወደ ሌሎች ግለሰቦች እንዳይተላለፍ እና "የአካል ጉዳት እገዳን" የሚያካትት "ቅድመ ምርመራ እና ፈጣን ህክምና" ያካትታል፤ እና የወደፊት ችግሮችን እና አካል ጉዳተኞችን ከበሽታ ይከላከላል፤ ለምሳሌ፣ ተላላፊ በሽተኛ ቅድመ ምርመራ እና ለከባድ በሽተኞች ፈጣን መድሃኒቶች ማንኛውንም ህዋስ ለማጥፋት እና ለማጣራት እና አንቲባዮቲኮችን ለማዳን ይከተላል።  Syphilitic ታካሚዎች ጉዳተኝነት ገደብ ልብ ላይ ቀጣይ ምርመራ cerebrospinal ፈሳሽ፣ እና እንደ እውርነት ወይም ሽባ ሆኖ ማንኛውም ጎጂ ተጽዕኖዎች ለመግታት ታካሚዎች ማዕከላዊ የነርቭ ሥርዓት ያካትታል።  

 የሶስተኛ ደረጃ መከላከያ

በመጨረሻም፣ በአዕምሮ፣ በአካላዊ፣ እና በማህበራዊ ማገገሚያ ላይ በማተኮር በምርምር ተላላፊ በሽታ ምክንያት የሚፈጠረውን ጉዳት ለመቀነስ ሶስተኛ ደረጃ መከላከያ ሙከራዎች የአካል ጉዳት  ከመደበኛ መከላከያ በተለየ የከፍተኛ ደረጃ መከላከያ ዓላማ አንድ አካለስንኩል የሆነ ታካሚ የቀሩት አቅሞችና ተግባራት ለማሻሻል ነው።  የከፍተኛ ደረጃ መከላከያ ግቦችን ያካትታል፤ ህመምን እና ብልሽትን መከላከል፣ ከበሽታ መሻሻልን እና ከጉዳቱ ጋር የተዛመዱ ጉዳቶችን ማቆም፣ እና በበሽታው የተጎዱ ግለሰቦችን ጤና እና ተግባር ማደስ፣  ለታካሚዎች ተሐድሶ ማየትን ለአካል ጉዳተኞች ሙሉ ለሙሉ የዕለት ተዕለት እንቅስቃሴዎችን መመለስን የመሳሰሉ ለጉዳዮች እና ለአካል ጉዳተኞች የሥራ ቦታ ማስተካከያ መፈፀም ወይም ለዕለት ተዕለት መደበኛ ስራዎችን መልሶ ለመመለስ ምክር መስጠትን ያካትታል።